Antykoncepcja hormonalna - rodzaje, skuteczność, zalety, skutki uboczne

Na czym polega antykoncepcja hormonalna?

Antykoncepcja hormonalna jest uznawana za jedną z najskuteczniejszych i najwygodniejszych metod zapobiegania ciąży. Działanie tabletek antykoncepcyjnych opiera się na wykorzystaniu syntetycznych hormonów płciowych, które hamują owulację, zmniejszają przepuszczalność śluzu szyjkowego dla plemników, a także utrudniają implantację zarodka. Efekt ten jest zapewniany przez gestageny, z tego powodu istnieje możliwość zastosowania antykoncepcji hormonalnej opartej tylko na tym składniku. Z kolei tabletki dwuskładnikowe zawierają w swoim składzie także estrogeny, które wzmacniają działanie gestagenów, kontrolują występowanie krwawień z macicy oraz wpływają korzystnie na organizm kobiety.

Metody antykoncepcji hormonalnej mimo wielu zalet nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Takie działanie zapewniają jedynie prezerwatywy, o czym warto pamiętać w przypadku ryzykownych kontaktów seksualnych.

Rodzaje antykoncepcji hormonalnej

Do podstawowych rodzajów antykoncepcji hormonalnej zaliczamy antykoncepcję jednoskładnikową, opartą na gestagenach oraz dwuskładnikową, w której dodatkowo obecny jest także estrogen. Obecnie wykorzystuje się wiele substancji z grupy gestagenów, zróżnicowanych pod względem profilu działania, co pozwala na spersonalizowany wybór leku dla danej kobiety. Różnorodna jest też forma antykoncepcji.

Najpowszechniej wykorzystywane są doustne tabletki antykoncepcyjne, które dzielimy na:

• monofazowe (z jednakową dawką estrogenu i gestagenu),
• dwufazowe (ze zmienną dawką estrogenów i gestagenów w dwóch częściach),
• trójfazowe (ze zmienną dawką estrogenów i gestagenów w trzech częściach),
• tabletki antykoncepcyjne mini pill,
• antykoncepcja awaryjna.

Poza tabletkami na rynku dostępne są też plastry antykoncepcyjne, pierścienie dopochwowe, wkładki wewnątrzmaciczne, implanty podskórne oraz iniekcje podskórne. Te metody utrzymują skuteczność długoterminowo, chroniąc przed nieplanowaną ciążą przez okres nawet kilku lat.

Działanie tabletek antykoncepcyjnych jednoskładnikowych

Tabletki antykoncepcyjne jednoskładnikowe zawierają w swoim składzie wyłącznie gestageny, a inna ich nazwa to pigułki mini pill. Ich działanie opiera się na ciągłym podawaniu tej samej dawki gestagenu przez cały okres stosowania. W wyniku działania gestagenów śluz szyjkowy ulega zagęszczeniu, zachodzą też zmiany w obrębie endometrium, ale nie zawsze dochodzi do zahamowania owulacji, co przyczynia się do nieregularnych krwawień i plamień.

Przyjmuje je się codziennie o tej samej porze, o czym warto zawsze pamiętać, bo zmiana terminu przyjęcia tabletki nawet o trzy godziny może sprawić, że działanie antykoncepcyjne będzie mocno osłabione. Ten rodzaj antykoncepcji hormonalnej jest zalecany dla kobiet, które nie mogą przyjmować estrogenów z takich powodów jak palenie papierosów, nadciśnienie tętnicze, toczeń, migrena czy zaburzenia lipidowe. Tabletki jednoskładnikowe mogą być także stosowane w przypadku karmienia piersią.

Lista tabletek antykoncepcyjnych jednoskładnikowych

W Polsce dostępne są preparaty zawierające w swoim składzie dezogestrel:

• Azalia,
• Lemena,
• Diamilla,
• Dessette mono,
• Ovulan,
• Symonette,
• Cerazette,
• Limetic.

Jak działają tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe?

Dwuskładnikowa antykoncepcja hormonalna zawiera w sobie dwa rodzaje hormonów - estrogeny i gestageny, które przypominają naturalne kobiece hormony płciowe. Za działanie antykoncepcyjne odpowiadają przede wszystkim gestageny. Poprzez zagęszczanie śluzu szyjki macicy sprawiają, że przenikanie plemników jest utrudnione i w ten sposób nie dochodzi do zapłodnienia. Hamują także perystaltykę jajowodów, utrudniają implantację i zapobiegają owulacji. Tabletki antykoncepcyjne zawierają wiele rodzajów gestagenów, które różnią się swoim profilem działania. Z kolei z estrogenów wykorzystuje się jedynie etynyloestradiol i walerian estradiolu. Ich rola to wzmacnianie działania składnika gestagennego oraz kontrola występowania krwawień z macicy.

Wśród dostępnych preparatów dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych wyróżniamy monofazowe, dwufazowe i trójfazowe. Monofazowe zawierają w każdej tabletce jednakową dawkę hormonów, a dwu- i trójfazowe zmienne dawki, co do pewnego stopnia naśladuje naturalny cykl miesiączkowy.

Lista tabletek antykoncepcyjnych dwuskładnikowych

W Polsce dostępne są preparaty zawierające w swoim składzie połączenie etynyloestradiolu z następującymi progestagenami:

• lewonorgestrel,
• dezogestrel,
• gestoden,
• norgestimat,
• drospirenon,
• dienogest,
• octan chlormadynonu,
• octan cyproteronu.

Istnieje także preparat, który wykorzystuje inny estrogen - walerian estradiolu w kombinacji z dienogestem.

Plastry antykoncepcyjne

Plastry antykoncepcyjne są stosowane przez 21 dni, przy czym jeden plaster wystarcza na 7 dni. Po tym czasie występuje 7 dni przerwy i cykl powtarza się na nowo. Taki plaster można przykleić w dowolnym miejscu na skórze poza skórą piersi. Ich zaletą jest bardzo duża wygoda stosowania, a przez to, że hormony są uwalniane bezpośrednio do krwi, to nie mają na nie wpływu metabolizm wątrobowy czy wchłanianie w przewodzie pokarmowym.

Dostępny w Polsce preparat transdermalny to Evra, który zawiera w sobie etynyloestradiol (estrogen) oraz norelgestromin (gestagen).

Krążki dopochwowe

Ringi dopochwowe to małe, elastyczne krążki, które umieszcza się bezpośrednio w drogach rodnych kobiety (w pochwie) na 21 dni, potem następuje 7 dni przerwy na krwawienie. Zaletą krążków dopochwowych jest wygoda stosowania, możliwość samodzielnego wyjęcia i założenia przez pacjentkę, zapewnienie stałego uwalniania leku i wysoka skuteczność.

Przykładowy preparat to NuvaRing, który w swoim składzie posiada etynyloestradiol (estrogen) oraz etonogestrel (gestagen).

Wkładki wewnątrzmaciczne

Wkładki domaciczne uznaje się za jeden z najskuteczniejszych sposobów zapobiegania ciąży. Wkładka taka wykonana jest elastycznego materiału, ma kształt litery "T" i zakłada się ją bezpośrednio do jamy macicy podczas wizyty ginekologicznej. Sama obecność ciała obcego działa na błonę śluzową macicy drażniąco, co utrudnia zapłodnienie. Dodatkowo wkładki mogą zawierać i stopniowo uwalniać:

• jony miedzi - zaburzają przemianę endometrium, utrudniają ruch plemników i przyśpieszają wydalanie komórki jajowej. Ten rodzaj wkładek nie zaburza cyklu miesiączkowego i funkcji jajników, co pozwala na bardzo szybki powrót do płodności po usunięciu wkładki. To dobry wybór dla kobiet, które nie mogą stosować metod antykoncepcji hormonalnej. Wykazują efekt działania przez okres 5-10 lat.
• lewonorgestrel - jest to jeden z gestagenów w dawce 19,5 mg lub 52 mg. Zmienia właściwości śluzu szyjki macicy, zmniejsza ruch plemników i blokuje implantację zarodka. Zaletą tych wkładek jest ograniczenie wpływu hormonów na cały organizm, poza tym cechują się bardzo wysoką skutecznością i ograniczają, lub nawet całkowicie hamują krwawienia miesiączkowe. Działają przez 3-5 lat, po tym okresie należy je wymienić. Powrót płodności następuje zazwyczaj w ciągu następnego cyklu.

Implanty antykoncepcyjne

Jedyny obecnie dostępny w Polsce implant to Implanon NXT zawierający w swoim składzie etonogestrel w dawce 68 mg i wykazujący efekt działania przez 3 lata. Implanty podskórne wszczepia się pod skórę wewnętrznej części ramienia w odległości 10 cm od łokcia. Jest to nowa metoda zapobiegania ciąży, a przy tym skuteczna i wygodna. Stanowi też dobre rozwiązanie dla kobiet, które nie mogą stosować tabletek dwuskładnikowych. W razie konieczności implant można wyjąć, a powrót płodności szybko następuje.

Zastrzyki hormonalne

Zastrzyki antykoncepcyjne polegają na podawaniu domięśniowo jednego z gestagenów. W Polsce dostępny preparat w tej formie to Depo-Provera zawierający octan medroksyprogesteronu. Podaje się go raz na 3 miesiące.

Ta metoda zapobiegania ciąży jest skuteczna, ale nie jest możliwe wcześniejsze odwrócenie jej działania antykoncepcyjnego. Powrót do płodności następuje także znaczniej dłużej niż w postaci innych metod, może to zająć nawet rok. Natomiast do zalet iniekcji zalicza się możliwość stosowania podczas karmienia piersią, wygoda, szybkie działanie, a poza tym zastrzyki antykoncepcyjne mogą być też dobrą alternatywą dla kobiet z przeciwskazaniami do stosowania antykoncepcji hormonalnej opartej na estrogenach.

Antykoncepcja hormonalna - kiedy zaczyna działać?

Doustne środki antykoncepcyjne wykazują skuteczność w hamowaniu owulacji już w cyklu, w którym zostały wdrożone, o ile będą przyjęte do piątego dnia od rozpoczęcia miesiączki. W takich wypadku od razu zaczynają działać i zapewniona jest pełna ochrona. Jeśli zostaną zastosowane po tym terminie, należy stosować dodatkowe metody antykoncepcji (np. prezerwatywę) przez 7 dni.

Skuteczność antykoncepcji hormonalnej

Ze względu na mnogość preparatów antykoncepcyjnych na rynku pojawić się może pytanie, która metoda ma największą skuteczność. Ogólnie za najmniej skuteczne uznaje się metody naturalne takie jak kalendarzykowa czy objawowo-termiczna. Lepszą efektywnością cechują się środki mechaniczne, do których zaliczamy prezerwatywy, kapturki naszyjkowe oraz gąbki. Warto przypomnieć, że prezerwatywy są jedynym sposobem antykoncepcji, który chroni także przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Z kolei zdecydowanie najskuteczniejsze są metody hormonalne, a w szczególności implanty i wkładki domaciczne.

Co to jest wskaźnik Pearla?

Indeks Pearla jest sposobem oceniania skuteczności poszczególnych metod antykoncepcji. Wskaźnik ten określa liczbę ciąż u 100 kobiet stosujących daną metodę przez 1 rok. Im jest niższy, tym wyższa skuteczność. Warto zaznaczyć, że często rzeczywisty efekt antykoncepcyjny może być niższy niż przy idealnym stosowaniu, co wynika z różnych czynników, m.in. regularności w przyjmowaniu tabletek czy też interakcji z lekami.

Wartości wskaźnika Pearla dla wybranych metod, z zaznaczeniem zakresu od wartości idealnej (określanej w badaniach klinicznych) do rzeczywistej (przy typowym codziennym stosowaniu), przedstawiają się następująco:

• tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe - 0,1 - 8,
• tabletki progestagenowe (mini pill) - 0,5 - 3,
• wkładka wewnątrzmaciczna z lewonorgestrelem - 0,2,
• wkładka wewnątrzmaciczna miedziana - 0,8,
• plaster - 0,5 - 9,
• ring dopochwowy - 0,5-9,
• implant - 0,05,
• iniekcje z medroksyprogesteronu - 0,3 - 4,0,
• prezerwatywy - 3 - 13,9,
• metoda kalendarzowa - 9 - 20,5.

W przypadku wkładek oraz implantów skuteczność rzeczywista jest z reguły taka sama jak oczekiwana, ze względu na to, że efektywność tych metod nie zależy od sposobu stosowania przez pacjentkę.

Zalety stosowania antykoncepcji hormonalnej

Antykoncepcja hormonalna ma wiele zalet, do których przede wszystkim należy skuteczne zapobieganie ciąży. Jest to bezpieczna i wygodna metoda zapobiegania ciąży, którą można w każdym momencie przerwać, a na rynku wciąż pojawiają się nowe preparaty wychodzące naprzeciw oczekiwaniom pacjentek. Jednakże poza korzyściami w zakresie planowania rodziny, stosowanie antykoncepcji hormonalnej ma także wiele innych pozytywnych aspektów.

Czy istnieją pozaantykoncepcyjne korzyści ze stosowania antykoncepcji hormonalnej?

Środki antykoncepcji hormonalnej są czasem przepisywane nie tylko po to, żeby chronić przed nieplanowaną ciążą. Mają wiele innych korzyści, wśród których wymienić można:

• zmniejszenie ryzyka raka jajnika, endometrium i jelita grubego,
• zmniejszenie częstości występowania ciąż pozamacicznych, torbieli czynnościowych jajnika i endometriozy,
• zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz obfitości krwawienia towarzyszących miesiączce,
• zmniejszenie objawów związanych z zespołem napięcia przedmiesiączkowego,
• redukcja ryzyka osteoporozy,
• łagodzenie dolegliwości w takich chorobach jak zespół policystycznych jajników, nadmierne owłosienie czy trądzik.

Zasady stosowania antykoncepcji hormonalnej

Metoda stosowanie antykoncepcji hormonalnej zależy od jej rodzaju. Zawsze należy uważnie zapoznać się z ulotką dołączoną do danego preparatu oraz dokładnie przestrzegać zaleceń lekarza. Nawet najlepsze metody antykoncepcyjne mogą zawieść, jeśli nie są stosowane zgodnie z przeznaczeniem. Pierwszą tabletkę należy przyjąć pierwszego dnia miesiączki.

Warto szczególnie uwagę zwrócić na regularność, bo tabletki antykoncepcyjne mają często niewielki zakres tolerancji na zmianę terminu przyjmowania. Szczegółowe zasady stosowania antykoncepcji hormonalnej różnią się natomiast w zależności od jej rodzaju:

• tabletki mini pill - należy je przyjmować codziennie o tej samej porze. Przy ich stosowaniu szczególnie wymagana jest regularność. Opóźnienie jednej dawki nawet o kilka godzin sprawia, że w śluzie szyjkowym zaczynają zachodzić zmiany, które znacząco zmniejszają skuteczność antykoncepcji,
• tabletki monofazowe - przyjmuje się je przez 21 dni, a wszystkie tabletki są identyczne, także pod względem wyglądu. Po okresie stosowania występuje 7 dni przerwy i dochodzi do krwawień z odstawienia, z reguły mniej obfitych niż regularna miesiączka. Dla ułatwienia opakowanie leku może zawierać 7 tabletek placebo. Inny schemat to 24 dni przyjmowania leku i 4 dni pigułek placebo. Niezależnie od schematu cały cykl przyjmowania leku trwa 28 dni, a następnie powtarza się na nowo.
• tabletki dwufazowe i trójfazowe - w opakowaniu znajduje się 21 tabletek aktywnych, które różnią się zawartością hormonów, dla ułatwienia preparat może zawierać też 7 tabletek placebo. Pigułki różnią się wyglądem i bardzo ważne jest, by przestrzegać odpowiedniej kolejności oraz pory przyjmowania. W tym celu należy się szczegółowo zapoznać z ulotką dołączoną do leku.

Kiedy antykoncepcja hormonalna nie działa?

Metody antykoncepcji hormonalnej wiążą się z bardzo wysoką skutecznością pod warunkiem prawidłowego stosowania. Doustne środki antykoncepcyjne są szczególnie obarczone ryzykiem niepowodzenia w przypadku błędów w ich przyjmowaniu. Najczęściej oznacza to pomijanie tabletek lub nietrzymanie się stałej pory przyjmowania leku.

Warto też pamiętać, że w niektórych okolicznościach nawet poprawnie połknięta tabletka może nie przynieść oczekiwanych efektów. Zdarza się to w przypadku biegunki lub wymiotów, kiedy hormony nie mają możliwości całkowitego wchłonięcia się z przewodu pokarmowego. W takich sytuacjach powinno się stosować inne metody antykoncepcyjne, np. prezerwatywy, do czasu rozpoczęcia kolejnego cyklu tabletek antykoncepcyjnych.

Antykoncepcja hormonalna - interakcje z innymi lekami

Doustne środki antykoncepcyjne mogą wchodzić w różne interakcje z przyjmowanymi lekami, co obniża skuteczność antykoncepcji hormonalnej. Plastry antykoncepcyjne i wkładki domaciczne także mogą nie zadziałać, jeśli nie są wymieniane zgodnie z zaleceniem lekarza.

Do preparatów, które mogą obniżyć skuteczność antykoncepcji, zaliczamy substancje z grupy antybiotyków, leków przeciwwirusowych, przeciwpadaczkowych, przeciwgrzybiczych oraz antydepresanty. Także niektóre składniki pokarmowe i preparaty dostępne bez recepty mogą wywoływać niepożądane interakcje. Przede wszystkim wymienia się tutaj suplementy i ziołowe herbatki z dziurawca, siemię lniane, węgiel lecznicy, babkę płesznik oraz sok z grejpfruta.

Z tego powodu trzeba pamiętać, by powiedzieć ginekologowi przepisującemu tabletki antykoncepcyjne o wszystkich przyjmowanych lekach.

Kiedy nie można stosować antykoncepcji hormonalnej?

Mimo że antykoncepcja hormonalna uznawana jest za bezpieczną metodę zapobiegania ciąży, to nie może być zastosowana u wszystkich kobiet. Przeciwskazania do stosowania antykoncepcji hormonalnej dwuskładnikowej (zawierającej zarówno estrogeny jak i gestageny) to:

• ciąża lub jej podejrzenie,
• niezdiagnozowane patologiczne krwawienia z dróg rodnych;
• rak piersi oraz nowotwory hormonozależne,
• przebyta lub czynna żylna choroba zakrzepowo-zatorowa,
• choroba niedokrwienna serca i inne poważne choroby układu krążenia,
• udar mózgu,
• cukrzyca z powikłaniami naczyniowymi lub trwająca powyżej 20 lat,
• źle kontrolowane lub nieleczone nadciśnienie tętnicze,
• trombofilia,
• toczeń rumieniowaty układowy,
• długotrwałe unieruchomienie,
• migreny z aurą,
• ciężkie zaburzenia lipidowe,
• palenie papierosów powyżej 35. roku życia lub palenie ponad 15 papierosów dziennie,
• znaczne uszkodzenie wątroby.

W przypadku antykoncepcji hormonalnej opartej na gestagenach (mini pill) lista przeciwwskazań jest krótsza i zalicza się do niej:

• ciąża lub jej podejrzenie,
• niezdiagnozowane patologiczne krwawienia z dróg rodnych,
• czynna żylna choroba zakrzepowo-zatorowa,
• choroba niedokrwienna serca
• udar mózgu,
• ciężka choroba wątroby,
• nowotwory hormonozależne.

Z tego powodu tabletka mini pill jest wybierana przez kobiety karmiące piersią, a także palące, z toczniem lub migreną.

Skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej

Środki antykoncepcji hormonalnej mają bardzo wiele zalet, ale nie są pozbawione skutków ubocznych. Najczęściej pojawia się:

• plamienia i krwawienia,
• nudności i wymioty,
• bóle głowy,
• wzrost masy ciała,
• obniżenie libido,
• zmiany skórne,
• zmiany nastroju.

Poza tym hormonalne metody zapobiegania ciąży zwiększają ryzyko zakrzepicy, zawału serca, nadciśnienia oraz raka piersi. Ryzyko to jest większe w przypadku określonej grupy kobiet, ważne jest więc, by ściśle przestrzegać przeciwwskazań do stosowania antykoncepcji hormonalnej.

Jaka metoda antykoncepcji ma najmniejsze skutki uboczne?

Każda metoda zapobiegania ciąży może wiązać się ze skutkami ubocznymi. Najmniejsze ryzyko ich wystąpienia jest związane z prezerwatywami. Także naturalne metody są bezpieczne, ale ich skuteczność jest ograniczona. Z kolei, gdy weźmiemy pod uwagę tylko metody antykoncepcji hormonalnej, to najłagodniejsze działania niepożądane mają wkładki wewnątrzmaciczne oraz pierścienie dopochwowe.

Stosowanie tabletki "dzień po"

Tabletka antykoncepcyjna "dzień po" jest potocznym określeniem metody antykoncepcji awaryjnej. Jest ona stosowana w przypadku stosunków płciowych bez zabezpieczenia lub przy podejrzeniu, że antykoncepcja była niewystarczająca.

Działanie tabletki "dzień po" opiera się przede wszystkim na blokowaniu owulacji, dlatego wykazuje największą skuteczność, gdy zostanie podana przed dniem owulacji. Natomiast w dniu owulacji efekt antykoncepcyjny znacząco się obniża, ale wciąż jest możliwe zapobieganie ciąży poprzez utrudnienie implantacji. Jeśli dojdzie do implantacji zarodka, to awaryjna antykoncepcja hormonalna nie jest już skuteczna, nie jest to więc metoda przerywania ciąży i wbrew powszechnej opinii leków tych nie można zaliczyć do środków poronnych.

Preparaty "dzień po" mogą zawierać w swoim składzie jedną z dwóch substancji:

• lewonorgestrel - ten środek nazywa się Escapelle i może zostać podany do 72 godzin po stosunku, największą skuteczność wykazując przed wystąpieniem owulacji,
• octan uliprystalu - jest to tabletka EllaOne. Należy ją zastosować w ciągu 120 godzin od stosunku płciowego. Po przyjęciu w ciągu 3 dni wywołuje krwawienie. Lek ten hamuje owulację, ale nie wpływa na zagnieżdżanie się już zapłodnionej komórki jajowej w macicy.

Warto pamiętać, że tabletkę "dzień po" mogą przyjąć także kobiety, które mają przeciwskazania do stosowania doustnej dwuskładnikowej antykoncepcji hormonalnej (takie jak np. zaburzenia krzepliwości krwi). Jedynym przeciwskazaniem do zastosowania antykoncepcji awaryjnej jest rozwijająca się ciąża.

Działania niepożądane tabletki "dzień po"

Skutki uboczne awaryjnej antykoncepcji hormonalnej są łagodne i przemijające. Najczęściej obecne są zaburzenia pojedynczego cyklu miesiączkowego, rzadziej pojawić się mogą zaburzenia żołądkowo-jelitowe, a także zawroty i bóle głowy. Z tego powodu tabletki "dzień po" uznawane są za bezpieczne.

Antykoncepcja hormonalna – wizyta ginekologiczna

Antykoncepcja hormonalna dostępna jest jedynie na receptę i istnieje szereg przeciwwskazań do jej stosowania. Z tego powodu kobieta zainteresowana metodami hormonalnego zapobiegania ciąży powinna udać się do lekarza ginekologa, który przedstawi rodzaje antykoncepcji hormonalnej, zalety i wady stosowania danej metody oraz przeprowadzi odpowiednie badanie.

W trakcie wizyty ginekologicznej lekarz bada pacjentkę, pyta o przebyte choroby, przyjmowane leki, przeprowadza badanie narządów płciowych, USG dopochwowe, badanie piersi, cytologię i ocenia, czy istnieją przeciwskazania do przyjmowania antykoncepcji.

Powyższe badania powtarza się co roku. Wyjątkiem jest cytologia, którą należy wykonywać co 3 lata, jeśli wynik badania jest prawidłowy.

FAQ

Źródła:

1. Bręborowicz GH. Położnictwo i ginekologia. Wyd. 3. Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2020.
2. Karowicz-Bilińska A, Nowak-Markwitz E, Oszukowski P, Opala T, Spaczyński M, Wielgoś M. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej. Ginekol Polska. 2014;3(85):234-239.