Alergia - rodzaje, objawy, diagnostyka i leczenie alergii

Co to jest alergia i skąd się bierze?

Układ immunologiczny człowieka ma za zadanie rozpoznawać i niszczyć wszelkie zagrożenia, które mogą dostać się do organizmu. Obejmuje to różnego rodzaju bakterie, wirusy, toksyny oraz pasożyty. Jednym z mechanizmów zwalczania nieproszonych gości jest wytwarzanie przeciwciał (immunoglobulin, Ig), czyli białek, które poprzez związanie się z określonymi cząsteczkami (nazywanymi antygenami) neutralizują je lub wyzwalają dodatkowe reakcje immunologiczne. By ten proces był skuteczny, konieczne jest sprawne rozróżnianie substancji obcych i potencjalnie szkodliwych od własnych lub niegroźnych. Na skutek różnych, nie do końca jeszcze poznanych zjawisk, może dojść do zaburzeń układu immunologicznego. Jedno z takich zaburzeń to właśnie alergia. Tym pojęciem określamy patologiczną reakcję układu odpornościowego na kontakt z określonym antygenem, w tym przypadku nazywanym alergenem.

Co to jest atopia?

Terminem ściśle związanym z chorobami alergicznymi jest atopia. Jest to genetycznie uwarunkowana skłonność do nadreaktywności immunologicznej i wytwarzania swoistych przeciwciał z klasy IgE na skutek kontaktu z alergenem. Można powiedzieć, że atopia jest pewną wrodzoną skłonnością, która oznacza większe ryzyko wystąpienia alergii, ale nie zawsze musi do niej prowadzić.

Wyróżniamy różne typy nadwrażliwości, a wystąpienie alergii jest powiązane z reakcją natychmiastową, czyli IgE zależną lub późną, u której podłoża leżą bardziej złożone procesy immunologiczne.

Najczęściej spotykane alergeny

Alergenami mogą stać się najróżniejsze substancje chemiczne, ale część z nich uczula częściej niż inne. W przypadku alergii pokarmowej wyróżnia się tzw. Wielką Ósemkę Alergenów, do której zaliczamy:

• pszenicę;
• soję;
• mleko krowie;
• jajka;
• ryby;
• skorupiaki i owoce morza;
• orzechy;
• orzeszki ziemne.

Wśród innych typów alergii najczęściej wymienia się jako przyczynę:

• roztocze;
• kurz;
• pyłki roślin: pyłek brzozy, olchy, bylicy oraz zbóż;
• sierść zwierząt;
• jad owadów błonkoskrzydłych: pszczół, szerszeni;
• grzyby, w tym zarodniki pleśni.

Jakie są objawy alergii?

Objawy alergii mogą być bardzo zróżnicowane i niekiedy mocno nieprzewidywalne. Obejmują szerokie spektrum dolegliwości ze strony różnych układów i o rozmaitym nasileniu. Najważniejszą rolę w tym procesie odgrywają przeciwciała IgE oraz alergeny, które po przyłączeniu do komórek tucznych i bazofilów pobudzają uwalnianie m.in. histaminy. Histamina natomiast łączy się swoiście ze swoimi receptorami w całym organizmie, co prowadzi do wystąpienia objawów.

Jeśli reakcje alergiczne zachodzą bardzo gwałtownie, mowa jest o anafilaksji, która jest stanem bezpośrednio zagrażającym życiu.

Wstrząs anafilaktyczny objawia się następująco:

1. Skurcz mięśni gładkich oskrzeli: prowadzi do nagłego ataku duszności, ucisku w klatce piersiowej kaszlu i świstów przy próbie oddechu.
2. Skurcz mięśni gładkich układu pokarmowego: występują nudności, wymioty, biegunka, silne bóle brzucha.
3. Zwiększenie przepuszczalności naczyń krwionośnych: efektem są obrzęki oraz zmiany skórne w postaci bąbli pokrzywkowych.
4. Rozszerzenie naczyń krwionośnych: powoduje spadek ciśnienia tętniczego krwi, w wyniku czego narządy wewnętrzne są niedostatecznie zaopatrywane w tlen, pojawia się także zaczerwienienie skóry.

Jeśli objawy wstrząsu anafilaktycznego rozwijają się bardzo szybko, w ciągu kilku minut może dojść do utraty przytomności, drgawek, zaburzeń rytmu serca i ostatecznie do zgonu. Warto pamiętać, że przed pełnoobjawową anafilaksją często pojawiają się symptomy zwiastujące takie jak uczucie mrowienia, świąd rąk, metaliczny posmak w ustach i szum w uszach. Najczęściej jednak reakcje alergiczne przebiegają łagodniej i objawiają się jako rozmaite choroby alergiczne (m.in. astma, alergiczny nieżyt nosa i alergie pokarmowe).

Wskazówką, że mamy do czynienia z alergią może być występowanie objawów w pewnych określonych sytuacjach, np. wysypka i biegunka po spożyciu owoców morza (alergia pokarmowa), katar w trakcie sprzątania mieszkania (alergia na roztocza kurzu domowego), czy też duszność przy kontakcie ze zwierzętami (alergia na sierść zwierząt).

Najczęstsze rodzaje alergii

Podstawowe rodzaje alergii to:

• alergia pokarmowa;
• uczulenie skórne;
• alergia kontaktowa;
• alergia na leki;
• alergia na jad owadów.

Najpopularniejsze choroby alergiczne

Chorobami alergicznymi są:

• nadwrażliwość na pokarmy, leki, jady owadów;
• alergiczny nieżyt nosa;
• alergiczne kontaktowe zapalenie skóry;
• atopowe zapalenie spojówek;
• atopowa astma oskrzelowa;
• pokrzywka;
• anafilaksja.

Alergia pokarmowa

Alergia pokarmowa jest zespołem objawów, które pojawiają się po spożyciu określonego alergenu. Alergeny, najczęściej białka, są rozpoznawane przez komórki odpornościowe, w wyniku czego rozwija się reakcja alergiczna, w której dominują objawy ze strony układu pokarmowego.

W Polsce najpowszechniejszymi alergenami pokarmowymi u dzieci są białka mleka krowiego, białko jaja kurzego oraz pszenica. Z kolei u dorosłych najczęściej rozpoznaje się uczulenie na ryby, owoce morza, orzechy, seler, pomidor i przyprawy. Istotnym zjawiskiem, o którym należy pamiętać, są tzw. alergie krzyżowe powstające w wyniku wspólnej budowy białek tworzących alergeny. Przykładowo, uczulenie na bylicę zwiększa prawdopodobieństwo reagowania także na seler i marchew, a alergia na mleko krowie zazwyczaj wiąże się z krzyżową reakcją na mleko kozie i owcze.

Objawy alergii pokarmowej mogą obejmować mrowienie, świąd i obrzęk w obrębie jamy ustnej, biegunki oraz wymioty, a także nawracające afty, refluks żołądkowo-przełykowy i zapalenie przełyku. U niektórych osób może dojść do rozwoju pełnoobjawowego wstrząsu anafilaktycznego, co najczęściej zdarza się podczas alergii na orzeszki ziemne, skorupiaki, sezam, ryby i seler.

Warto wspomnieć, że nie każde nieprzyjemne objawy po spożyciu określonego pokarmu można zaliczyć do alergii. Przykładowo nietolerancja laktozy prowadzi do nieprzyjemnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, ale nie jest chorobą o podłożu alergicznym, ponieważ jej przyczyną jest niedobór enzymu rozkładającego laktozę, a nie zaburzenie pracy układu odpornościowego.

Alergiczny nieżyt nosa

Alergiczny nieżyt nosa to objawy alergii, które obejmują błonę śluzową nosa oraz zatok. U podłoża tej choroby leży reakcja zapalna związana z przeciwciałami IgE skierowanymi przeciwko alergenom, z którymi chory miał w przeszłości kontakt. W wyniku przyłączenia alergenu do przeciwciał dochodzi do natychmiastowego uwolnienia histaminy z komórek tucznych, a to z kolei objawia się jako świąd, kichanie i katar. Jeśli proces zapalny przechodzi w fazę przewlekłą, w błonie śluzowej zaczynają się gromadzić inne komórki układu odpornościowego i poprzez wydzielanie różnych prozapalnych substancji doprowadzają do długotrwałych dolegliwości w postaci m.in. blokady nosa i utrudnionego oddychania. Jest to niezwykle powszechny problem, szacuje się, że w Europie dotyczy nawet 25 proc. populacji.

Do objawów alergicznego nieżytu nosa zaliczamy:

• napadowe kichanie;
• świąd nosa, uszu, gardła, podniebienia;
• wyciek wodnistej wydzieliny nosa;
• zmniejszenie drożności nosa;
• utrudnione oddychanie przez nos;
• osłabienie węchu.

Ponadto nieżyt nosa może często współwystępować z zapaleniem spojówek i astmą. W rzadkich przypadkach mogą się pojawić także ogólnoustrojowe objawy, takie jak ból głowy, problemy ze snem, czy też obniżenie nastroju. Warto zaznaczyć, że napadowe kichanie i wodnisty katar raczej wskazują na alergię sezonową, podczas gdy zatkany nos częściej występuje w całorocznym nieżycie nosa.

U dzieci natomiast objawy alergii mogą być mniej oczywiste. Często jest to: głośny oddech, pochrząkiwanie, chrapanie, wada zgryzu, oddychanie przez otwarte usta oraz tzw. salut alergiczny, czyli pocieranie koniuszka nosa ku górze (może to prowadzić to wykształcenia się poprzecznej bruzdy na nosie).

Najczęściej alergenami wywołującymi alergiczny nieżyt nosa są alergeny wziewne:

• pyłki roślin uprawnych: pszenica, owies, żyto, wiechlina łąkowa;
• pyłki chwastów: bylica pospolita, babka, komosa;
• pyłki drzew: brzoza, olcha, leszczyna, dąb, jesion;
• roztocza kurzu domowego i roztocza mączne;
• naskórek, wydzieliny, sierść zwierząt;
• grzyby pleśniowe i drożdżopodobne.

Poza tym należy wymienić też alergeny zawodowe:

• lateks;
• barwniki;
• przemysłowe środki chemiczne;
• białka roślinne i zwierzęce: alergeny zwierząt hodowlanych, tytoń, papryka, kawa, kakao, suszone owoce;
• metale: nikiel, chrom, platyna.

Nasilenie objawów zależy w dużej mierze od czasu kontaktu z alergenem. Przykładowo w przypadku uczelnia na pyłek brzozy katar sienny pojawia się wiosną, w kwietniu. Natomiast osobą z alergią na roztocza kurzu domowego będzie miała najbardziej uciążliwe dolegliwości nocą lub rano.

Atopowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest przewlekłym, zapalnym schorzeniem dermatologicznym o nawrotowym przebiegu i charakterystycznym umiejscowieniu wykwitów. Jest to także najczęściej występująca, niezakaźna choroba skóry. Szacuje się, że dotyka nawet 2,5 mln Polaków. Jej objawy pojawiają się już we wczesnym dzieciństwie i zmieniają się wraz z wiekiem. U niemowląt są to najczęściej zmiany skórne o charakterze grudkowo-wysiękowym, typowo lokalizujące się w obrębie skóry twarzy i głowy. Wraz z dorastaniem dziecka zajęta skóra robi się sucha, silnie swędząca, pogrubiała i zaczerwieniona, a wykwity są obserwowane przede wszystkim w zgięciach łokci i kolan, na nadgarstkach, powierzchni dłoni i na karku.

Przewlekła alergia skórna i związany z nią stan zapalny doprowadzają do utraty naturalnej ochrony przed drobnoustrojami i zwiększają ryzyko nadkażeń wirusowych, bakteryjnych lub grzybiczych. Z tego powodu skóra atopowa wymaga szczególnej pielęgnacji.

Osoby cierpiące na atopowe zapalenie skóry mogą zauważyć, że ich objawy nasilają się w określonych sytuacjach. Często do zaostrzeń prowadzi stres, zmiany temperatury, czynniki drażniące, nowe kosmetyki i detergenty oraz spożywanie określonych pokarmów.

Testy na alergię

Podstawą diagnostyki alergii zawsze jest dokładna rozmowa z lekarzem, by ustalić korelację między narażeniem na konkretne alergeny a występowaniem objawów. Następnie alergolog lub inny specjalista zleca odpowiednie badania, by potwierdzić bądź też wykluczyć rozpoznanie.

Najczęściej wykonywane badania laboratoryjne

Całkowite stężenie IgE oznaczane z surowicy krwi

Alergie IgE-zależne wiążą się z podwyższonym stężeniem tej klasy przeciwciał we krwi. Taki wynik można jednak uzyskać także w chorobach niealergicznych, np. infekcjach pasożytniczych, pęcherzycach oraz niektórych nowotworach hematologicznych. Także niskie stężenie IgE nie wyklucza istnienia alergii.

Stężenie alergenowo swoistych IgE

Swoiste przeciwciała IgE mogą być bardziej przydatne w diagnostyce, pozwalają także określić, na co pacjent jest uczulony.

Eozynofile we krwi obwodowej i wydzielinach

Ze względu na to, że pewny typ komórek odpornościowych nazywanych eozynofilami jest związany z reakcjami alergicznymi, ich oznaczanie może być przydatne, szczególnie w przypadku zaostrzenia choroby.

Oznaczenie kompleksów immunologicznych w surowicy

Jest to rzadko wykonywane badanie, ale przydatne w niektórych przypadkach.

Testy polegające na ekspozycji na alergen i ocenie reakcji

Testy skórne punktowe i śródskórne

To jedno z podstawowych badań w alergologii. Ocenia reakcję alergiczną w obrębie skóry, co ma kluczowe znaczenie w diagnostyce przede wszystkim alergicznego nieżytu nosa oraz w astmie oskrzelowej. Ten test skórny polega na umieszczeniu w obrębie skóry alergenów oraz histaminy (w celu porównania reakcji) i ocenie wielkości powstałego bąbla. Wynik daje możliwość oceny nasilenia reakcji alergicznej w zależności od rodzaju alergenu.

Testy skórne płatkowe

Najważniejsze wskazanie do ich wykonania to alergiczne kontaktowe zapalenie skóry. To badanie wykonuje się poprzez umieszczenie krążków bibułowych z alergenami na skórę pleców i ocenie nasilenia reakcji alergicznej po upływie określonego czasu (48, 72 i 96 godzin). Ten test skórny znajduje zastosowanie w przypadku alergii skórnej m.in. na kosmetyki, barwniki, metale i tworzywa sztuczne.

Próby prowokacyjne

Próby prowokacji reakcji alergicznej wymagają ścisłego nadzoru medycznego i mają znaczenie głównie w przypadku podejrzenia alergii na leki lub jad owadów.

Leczenie alergii

Najlepszą metodą na alergię jest oczywiście unikanie kontaktu z alergenami, ale to nie zawsze jest możliwe. W tej sytuacji należy zastosować farmakoterapię lub immunoterapię.

Najczęściej stosuje się leczenie objawowe, które łagodzi symptomy alergii, ale nie pozbywa się przyczyny choroby.

Wśród leków na alergię można wymienić:

1. Leki przeciwhistaminowe
   Podstawowe leki, znane przez każdego alergika. Na rynku istnieje kilka rodzajów tych preparatów, różniących się profilem działania i skutkami ubocznymi. Leki przeciwhistaminowe zmniejszają stan zapalny i łagodzą objawy alergiczne takie jak nieżyt nosa, łzawienie oczu, reakcje skórne, świąd, obrzęk powiek i wiele innych.
2. Glikokortykosteroidy
   Sterydy wykazują działanie przeciwzapalne, co ma znaczenie w przewlekłych chorobach alergicznych. Obecnie coraz rzadziej stosuje się sterydoterapię ogólnoustrojową, a zamiast tego chętniej przez lekarzy wybierane są preparaty działające miejscowo. W ten sposób ogranicza się liczne działania niepożądane tych leków.
3. β-adrenomimetyki
   W astmie stosowane są w postaci wziewnej. Znoszą skurcz oskrzeli i powiązaną z tym duszność.
4. α-adrenomimetyki
   Obkurczają błony śluzowe i zmniejszą objawy alergii w przypadku nieżytu nos.
5. Leki antyleukotrienowe
   Zmniejszają stan zapalny, stosowane pomocniczo w astmie oskrzelowej.
6. Adrenalina
   To najważniejszy lek w przypadku wstrząsu anafilaktycznego. Ratuje życie i powinna być posiadana przez każdego pacjenta z ryzykiem anafilaksji.
7. Kromony
   Zmniejszają uwalnianie substancji prozapalnych.

W leczeniu alergii wykorzystuje się także immunoterapię swoistą (tzw. odczulanie), która w przeciwieństwie do leczenia objawowego pozwala na działanie u źródła problemu. Metoda ta polega na stopniowym zwiększaniu ekspozycji na alergeny, co sprawia, że układ odpornościowy uczy się je tolerować. Immunoterapię stosuje się głównie w alergii na pyłki roślin oraz jad owadów.

Przykładowe leki na alergię

Przykładami leków przeciwhistaminowych, które pomagają złagodzić objawy alergii, są:

• klemastyna;
• prometazyna;
• bilastyna;
• loratadyna;
• desloratadyna;
• azelastyna;
• rupatadyna;
• cetyryzyna.

Co zrobić w przypadku reakcji alergicznej?

Postępowanie w reakcjach alergicznych zależy od ich nasilenia. Zdecydowanie najważniejsze znaczenie ma pomoc osobie uczulonej w przypadku podejrzenia rozwoju anafilaksji. W wyniku reakcji anafilaktycznej dochodzi do zmniejszenia przepływu powietrza w drogach oddechowych, gwałtownego spadku ciśnienia i szybko rozwijającej się niewydolności wielonarządowej. Reakcja alergiczna może być tak silna, że w krótkim czasie może doprowadzić do zgonu.

1. Każdy chory (i jego najbliższe otoczenie) powinien być dokładnie przeszkolony w zakresie podawania adrenaliny, którą zawsze warto mieć przy sobie. Adrenalinę należy podać domięśniowo, w obrębie przednio-bocznej powierzchni uda. Lek ten działa przeciwwstrząsowo, a większość zgonów z powodu anafilaksji wynika właśnie z opóźnionego zastosowania adrenaliny.
2. Ważne jest także, by zmniejszyć stopień ekspozycji na alergen np. w poprzez usunięcie żądła w przypadku alergii na jad owadów.
3. W każdym przypadku konieczne jest, aby zadzwonić na pogotowie, nawet gdy objawy wstrząsu anafilaktycznego wydają się ustępować. Jeśli dojdzie do zatrzymania oddechu, osoby z otoczenia niezwłocznie powinny rozpocząć akcję reanimacyjną poprzez uciskanie klatki piersiowej, aż do czasu przyjazdu zespołu ratownictwa medycznego.

Domowe sposoby na alergię

Alergia, która przebiega z łagodnymi objawami, nie wymaga kontaktowania się ze służbami ratunkowymi. Często wystarczy podanie leku przeciwhistaminowego, przepisanego przez lekarza lub dostępnego bez recepty. Należy też pamiętać o unikaniu kontaktu z alergenami.

Poza lekami w leczeniu alergii i jej objawów sprawdzić się mogą także inne metody takie jak:

• inhalacje;
• zimne kompresy;
• uważne zapoznanie się z kalendarzami pylenia;
• dokładne sprzątanie mieszkania;
• pranie pościeli w wysokiej temperaturze;
• wietrzenie pomieszczeń;
• częste mycie twarzy;
• dieta uwzględniająca możliwe reakcje krzyżowe między alergenami.

FAQ

Źródła:

1. Dobrzańska A, Obrycki Ł, Socha P. Pediatria w praktyce lekarza POZ. Warszawa: Standardy Medyczne; 2023.
2. Gajewski P. Interna Szczeklika 2019. Kraków: Medycyna Praktyczna; 2019.
3. Rey A, Chełmińska M. Ogólne zasady postępowania w chorobach alergicznych w praktyce lekarza rodzinnego. Forum Med Rodz. 2019;13(4):170-5.