Otyłość u dzieci – jakie są jej przyczyny i jak jej zapobiegać?

Otyłość u dzieci – statystyki 

Otyłość uznawana jest obecnie za chorobę cywilizacyjną, należącą do jednego z głównych problemów współczesnego świata. Niepokojący jest fakt, że większa część światowej populacji żyje na obszarach, na których nadwaga oraz otyłość zabija więcej osób niż niedowaga. Co więcej, niesie ona za sobą ogrom powikłań i konsekwencji, groźnych nie tylko dla zdrowia, ale również życia.

Problem otyłości i nadwagi u młodzieży z roku na rok staje się coraz poważniejszy. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), w 1975 roku problem otyłości wśród dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat dotyczył mniej niż 1% ogółu, natomiast w 2016 roku już u ponad 340 milionów dzieci oraz nastolatków stwierdzono nadwagę bądź otyłość. Wzrost ten dotyczył zarówno chłopców, jak i dziewcząt. Dane WHO z 2020 roku szacują, że ok. 39 milionów dzieci poniżej 5. roku życia miało nadwagę lub otyłość. 

Informacje dotyczące wzrostu częstotliwości występowania podwyższonej masy ciała wśród dzieci i młodzieży są więc alarmujące i powinny stanowić motywację, szczególnie dla rodziców, by już od najmłodszych lat dbać o prawidłowy i adekwatny do wieku dziecka bilans energetyczny oraz zdrowe nawyki żywieniowe. 

Przyczyny otyłości u dzieci 

Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała pojęcie nadwagi i otyłości jako nieprawidłowe oraz nadmierne nagromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka. Kluczowym czynnikiem powodującym problemy z masą ciała jest długotrwale utrzymujący się dodatni bilans energetyczny, czyli sytuacja, w której podaż energii dostarczanej do organizmu jest wyższa niż wydatek energetyczny. 

Jednym z podstawowych wskaźników stosowanych do oceny stopnia odżywienia pacjenta jest BMI:

• nadwaga (BMI 25,0-29,9 kg/m2),
• otyłość (BMI ≥30 kg/m2),
• otyłość olbrzymia (BMI>40 kg/m2).

Parametrem służącym do oceny dystrybucji tkanki tłuszczowej w ustroju jest wskaźnik talia-biodra (WHR), według którego rozróżnić możemy dwa rodzaje otyłości:

• otyłość brzuszna (wisceralna, centralna, androidalna, typ „jabłko”),
• otyłość udowo-pośladkowa (otyłość gynoidalna, typ „gruszka”).

Brzuch stresowy – sprawdź, czym się charakteryzuje oraz jakie są przyczyny jego występowania.

W celu rozpoznania otyłości bądź nadwagi wśród dzieci stosuje się wskaźnik BMI, odniesiony do normy dla płci oraz wieku dziecka, wyrażonej w formie siatki centylowej. Do rozpoznania nadwagi służy przedział między 85. a 95. centylem. Wskaźnik masy ciała BMI>95. centyla definiuje się jako otyłość. U dzieci poniżej 2. roku życia stosuje się wskaźnik ,,masa do wysokości/długości’’. W celu porównania wyników wykorzystać można normy podane przez WHO, które powstały z danych, zebranych z różnych regionów świata. 

Do przyczyn rozwoju otyłości zalicza się czynniki biologiczne, behawioralne, społeczne, środowiskowe oraz ekonomiczne. Duży wpływ ma również dodatni, długotrwale utrzymujący się bilans energetyczny (duża ilość nasyconych kwasów tłuszczowych czy węglowodanów prostych) oraz nieprawidłowe nawyki żywieniowe (np. nieodpowiednia liczba posiłków w ciągu dnia, podjadanie, źle zbilansowana dieta). Ogromny udział w rozwoju nadmiernej masy ciała ma prowadzony styl życia, mała aktywność fizyczna czy nieodpowiednia ilość snu. 

Do czynników, które również wpływają na możliwość rozwinięcia się nadwagi bądź otyłości wśród dzieci zalicza się:

• nadmierny przyrost masy ciała u matki w czasie ciąży,
• nadwaga bądź otyłość u rodziców,
• palenie papierosów przez matkę w ciąży,
• antybiotykoterapia wczesna (zaburzenia mikrobioty jelitowej noworodka),
• cukrzyca ciążowa u matki,
• zbyt duża masa urodzeniowa noworodka.

Otyłość u dzieci – jakie badania 

W zapobieganiu otyłości u dzieci kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie problemu oraz uświadomienie o jego pojawieniu się opiekunów dziecka. Znajomość zasad zdrowego stylu życia jest niezwykle ważna w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych młodej osoby. 

W celu postawienia diagnozy, istotne jest zebranie przez lekarza wywiadu dotyczącego okresu ciąży oraz porodu (masa urodzeniowa dziecka czy występowanie chorób w ciąży), a także informacji na temat codziennej diety oraz sposobu odżywiania się dziecka oraz jego aktywności fizycznej. Poza podstawowymi badaniami antropometrycznymi lekarz może zlecić również badania pomocnicze w celu potwierdzenia diagnozy. Do badań takich należą między innymi: 

• lipidogram, 
• poziom glukozy na czczo, 
• oznaczenie stężenia leptyny,
• aktywność aminotransferaz. 

Leczenie otyłości u dzieci 

Dbanie o odpowiednie żywienie dziecka na każdym etapie jego rozwoju, ma wpływ nie tylko na prawidłowy przyrost masy ciała, ale również na:

• właściwe funkcjonowanie układu nerwowego,
• odpowiedni rozwój układu kostnego,
• zmniejszenie ryzyka wystąpienia nadwagi bądź otyłości,
• zmniejszenie ryzyka chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych.

Wykazano, że pierwsze preferencje smakowe nabywamy już w trakcie życia płodowego. Płyn owodniowy stanowi źródło wrażeń sensorycznych, które wpływają na późniejsze wybory smakowe dziecka. Badania dowodzą również, że podstawowym czynnikiem determinującym postawy wobec zachowań prozdrowotnych, jest rodzina oraz środowisko życia. 

Dzieci w wieku szkolnym są grupą wiekową najbardziej narażoną na skutki nieprawidłowego odżywiania, gdyż w tym okresie ogromny wpływ w ich życiu odgrywać zaczynają rówieśnicy oraz mass media, promujące żywność typu fast food czy słodkie przekąski. W leczeniu otyłości wśród dzieci ogromne znaczenie ma więc realizowanie w szkołach programów promujących zasady zdrowego stylu życia, dzięki którym uczniowie mogą nauczyć się zastosowania ich w swojej codzienności. 

• W żywieniu dzieci i młodzieży w wieku 4-18 lat, warto opierać się na piramidzie zdrowego żywienia i stylu życia, która jest najprostszą graficzną formą, pomagającą opiekunom w kształtowaniu odpowiednich nawyków żywieniowych. 
• Fundament piramidy stanowią warzywa oraz owoce (przy czym zaleca się przewagę w diecie warzyw, ze względu na mniejszą zawartość cukrów prostych), które powinny być dodawane do każdego posiłku. 
• Jako główne źródło energii rekomenduje się przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe. 
• Źródło białka w diecie dzieci i młodzieży stanowić powinny produkty, takie jak nabiał, mięso, wędliny, ryby, jaja, a także nasiona roślin strączkowych. 
• Tłuszczy w codziennej diecie powinno być, według piramidy zdrowego żywienia, najmniej, jednak nie należy z nich rezygnować całkowicie, gdyż pełnią one również istotne funkcje w prawidłowym rozwoju młodego organizmu. 
• Produkty, które należy ograniczyć w diecie dzieci i młodzieży to przede wszystkim słodycze oraz nadmiar soli. 
• Za główne źródło nawodnienia uznawać należy wodę, nie słodkie czy gazowane napoje. 

Ogromne znaczenie w prewencji otyłości i nadwagi wśród dzieci i młodzieży ma regularna aktywność fizyczna. Pozwala ona nie tylko na kontrolowanie prawidłowej masy ciała, ale również wpływa na właściwy rozwój układu mięśniowego, szkieletowego, układu krążenia czy oddechowego. Poprawia ona również kondycję psychiczną. Według norm zaproponowanych przez Światową Organizację Zdrowia, dzieciom i młodzieży w wieku 5-17 lat zaleca się wysiłek fizyczny o umiarkowanej intensywności, przez co najmniej godzinę dziennie. 

W przypadku, kiedy opiekun nie posiada wystarczającej wiedzy pozwalającej na prawidłową modyfikacje sposobu żywienia dziecka, warto skonsultować się ze specjalistą, takim jak dietetyk, lekarz, psycholog czy fizjoterapeuta, który pomoże dobrać odpowiednią formę terapii oraz leczenia otyłości lub nadwagi. 

Skutki otyłości u dzieci

Otyłość u dzieci wpływa na wiele sfer życia, a konsekwencje często ujawniają się także w wieku dorosłym. Jej występowanie wiąże się obniżoną wydolnością, koordynacją ruchową oraz z obniżonym poziomem zdolności motorycznych.

Choroby związane z otyłością to między innymi:

• choroby układu krążeniowo-naczyniowego,
• cukrzyca typu II,
• zaburzenia gospodarki lipidowej, 
• nieprawidłowości w układzie kostno-stawowym,
• zmiany w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego,
• bezdech senny,
• choroby wątroby, układu pokarmowego czy nerek,
• nowotwory.

Otyłość w wieku dziecięcym często niesie również za sobą poważne konsekwencje społeczne i psychologiczne, gdyż może stanowić źródło stresu i nieprzyjemności ze strony rówieśników. Pogarsza to funkcjonowanie emocjonalne i społeczne dziecka oraz wpływa na postrzeganie własnej osoby jako mniej atrakcyjnej. Czynnik ten może być przyczyną zaburzeń psychicznych oraz depresji.