Nadwaga a otyłość – jaka jest między nimi różnica i jak się je leczy?

Otyłość a nadwaga – różnice

Zarówno nadwaga, jak i otyłość, są wynikiem nadmiernego odkładania się tkanki tłuszczowej w organizmie, które spowodowane jest najczęściej utrzymującym się przez dłuższy czas dodatnim bilansem energetycznym. W praktyce oznacza to, że organizmowi zostało dostarczone więcej kalorii, niż udało mu się zużytkować. 

Nadwaga i otyłość, choć są ze sobą ściśle związane, są dwoma zupełnie różnymi pojęciami. Nadwaga prowadzi często do rozwoju otyłości, która niesie za sobą ryzyko wielu chorób związanych z otyłością, również w zakresie zdrowia psychicznego. 

Do określenia zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie wykorzystuje się tzw. badania antropometryczne, które opierają się na pomiarach wysokości i wagi ciała oraz obwodu pasa i bioder. W klasyfikacji nadwagi i otyłości najczęściej wykorzystywanym wskaźnikiem masy ciała jest wskaźnik BMI (ang. body mass index), zwany również wskaźnikiem Queteleta. Aby go obliczyć, należy podzielić masę ciała w kilogramach przez wzrost wyrażony w metrach podniesiony do kwadratu lub skorzystać z kalkulatorów dostępnych w internecie. 

< 18,5 niedowaga
18,5-24,9 prawidłowa masa ciała
25,0-29,9 nadwaga
30,0-34,9 otyłość I stopnia
35,0-39,9 otyłość II stopnia
≥ 40,0 otyłość III stopnia

BMI pomiędzy 25 a 29,9 oznacza nadwagę, natomiast jeśli jest równe lub większe 
niż 30 – otyłość.

Przyczyny nadwagi i otyłości

Zarówno nadwaga, jak i otyłość, związane są z nadmierną ilością tkanki tłuszczowej w organizmie. Masa ciała, która przekracza normę dla danego wzrostu i płci, jest najczęściej wynikiem utrzymującego się przez dłuższy czas dodatniego bilansu energetycznego, jednak wpływ na nią może mieć wiele czynników. 

Główną przyczyną nadwagi i otyłości jest zbyt duża podaż kalorii w stosunku do zapotrzebowania kalorycznego organizmu, która wiąże się z działaniem czynników środowiskowych, w szczególności złych nawyków żywieniowych oraz niskiej aktywności fizycznej. Spożywanie wysokoprzetworzonej żywności, opartej na dużej zawartości soli, tłuszczów zwierzęcych (zwłaszcza kwasów tłuszczowych nasyconych i tłuszczów typu trans) oraz cukrów prostych (glukozy i fruktozy) przy jednoczesnym ograniczeniu wysiłku fizycznego, przyczynia się do odkładania nadmiaru kalorii w postaci tkanki tłuszczowej. 

W powstawaniu nadwagi i otyłości znaczącą rolę odgrywają również pozagenetyczne czynniki biologiczne, wśród których znajdują się niektóre schorzenia (w tym choroby genetyczne i uszkodzenia podwzgórza, które odpowiada m.in. za regulację uczucia głodu i sytości), a także choroby endokrynologiczne (niedoczynność tarczycy, zespół policystycznych jajników, niedobór hormonu wzrostu, zespół Cushinga). Zaburzenia gospodarki hormonalnej mogą prowadzić również do powstania brzucha stresowego, który jest wynikiem silnego oddziaływania kortyzolu – hormonu stresu. 

Przyrost masy ciała wynika często z przyjmowania niektórych środków farmakologicznych, w tym leków przeciwdepresyjnych, przeciwlękowych i przeciwpadaczkowych, neuroleptyków, kortykosteroidów, glikokortykosteroidów i insuliny. Wpływ na nadmierną wagę nierzadko mają również czynniki psychologiczne, wynikające z niskiego poczucia własnej wartości, zaburzeń odżywiania (takich jak zespół kompulsywnego jedzenia czy syndrom jedzenia nocnego), nieumiejętnego radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami oraz wpływu otoczenia na złe nawyki żywieniowe. 

Czynnikami determinującymi występowanie otyłości są również uwarunkowania genetyczne, przy czym dziedziczona może być nie tylko skłonność do ponadnormatywnej masy ciała, ale również uwarunkowania określające regulację apetytu, podstawową przemianę materii, preferencje żywieniowe czy aktywność
enzymów odpowiedzialnych za gospodarkę tłuszczową i węglowodanową.  

Leczenie nadwagi i otyłości

Leczenie nadwagi i otyłości zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania choroby oraz takich czynników jak wiek, płeć i stan zdrowia pacjenta (w tym występowanie chorób współistniejących). 

Zarówno w przypadku nadwagi, jak i otyłości w początkowym stadium, często wystarczy zmiana dotychczasowego stylu życia, która pozwoli zapobiec dalszemu postępowi choroby i rozwoju jej powikłań. 

Podstawową rolę w skutecznej redukcji nadmiernej masy ciała i utrzymaniu prawidłowej wagi odgrywają właściwe nawyki żywieniowe. Osoby z nadwagą i otyłością powinny ograniczyć spożycie kalorii oraz unikać wysokoprzetworzonej żywności zawierającej duże ilości tłuszczu, cukru i soli, a zamiast tego wybierać produkty, które dostarczą organizmowi wszystkich niezbędnych mikro- i makroskładników. Odpowiednią wagę pozwoli utrzymać dieta bogata w owoce i warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe, ryby i chude mięso. Ważne jest również regularne spożywanie posiłków i odpowiednie nawodnienie (zaleca się picie minimum dwóch litrów wody dziennie), a także unikanie podjadania pomiędzy posiłkami i jedzenia przed snem. Zaleca się również ograniczenie palenia papierosów oraz spożycia alkoholu, który może prowadzić do otyłości alkoholowej. 

Utrata nadmiernej tkanki tłuszczowej wymaga również zwiększenia aktywności fizycznej (od trzech do pięciu razy w tygodniu przez minimum pół godziny), przy czym w tym przypadku bardziej niż intensywność ćwiczeń liczy się ich regularność. Osoby zmagające się z nadwagą lub otyłością powinny wybierać ćwiczenia ogólnousprawniające, do których należą: 

• jazda na rowerze, 
• szybki marsz lub marszobieg, 
• pływanie i ćwiczenia w wodzie, 
• aerobik, 
• gry zespołowe, 
• badminton, 
• gimnastyka, 
• nordic walking, 
• narciarstwo biegowe, 
• tenis, 
• taniec, 
• wchodzenie po schodach, 
• ćwiczenia siłowe i oporowe, angażujące i wzmacniające poszczególne grupy mięśniowe.

W niektórych przypadkach, kiedy dotychczasowe działania nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, konieczne jest wdrożenie farmakoterapii oraz leczenia chirurgicznego. W Polsce dostępne są obecnie trzy preparaty wspomagające redukcję wagi – orlistat, liraglutyd oraz złożony produkt leczniczy zawierający dwie substancje czynne: chlorowodorek bupropionu i chlorowodorek naltreksonu. Leczenie chirurgiczne opiera się na wykorzystaniu zabiegów bariatrycznych, takich jak założenie regulowanej opaski żołądkowej, wyłączenie żółciowo-trzustkowe czy zmniejszenie żołądka metodą by-pass. 

Skutki otyłości i nadwagi

Nadwaga i otyłość prowadzą do licznych powikłań zdrowotnych, które mogą obejmować takie choroby, jak:   

• choroby układu sercowo-naczyniowego: miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, zawał serca, udar mózgu, choroba wieńcowa, 
• zaburzenia metaboliczne: cukrzyca typu 2, insulinooporność, dyslipidemia, zespół policystycznych jajników, niedobór hormonu wzrostu, 
• choroby układu oddechowego: obturacyjny bezdech senny, astma oskrzelowa, nietolerancja wysiłku fizycznego, 
• choroby nowotworowe: rak jelita grubego, nowotwór piersi, rak prostaty, nowotwór jajnika, rak szyjki macicy,
• choroby układu kostno-stawowego: wady postawy, płaskostopie, dna moczanowa, choroba zwyrodnieniowa stawów, żylaki kończyn dolnych,
• choroby układu pokarmowego: kamica żółciowa, refluks żołądkowo-przełykowy, zespół jelita drażliwego,
• choroby układu wydalniczego: niewydolność nerek, stwardnienie kłębuszków nerkowych, 
• dermatozy: rogowacenie ciemne, rozstępy skórne, hirsutyzm, obrzęk limfatyczny, 
• zaburzenia neurologiczne: migrena, demencja, choroba Alzheimera, idiopatyczne nadciśnienie śródczaszkowe, 
• zaburzenia psychiczne: depresja, zaburzenia lękowe, niskie poczucie własnej wartości, poczucie izolacji społecznej, zaburzenia odżywiania, 
• ciążowe powikłania otyłości: cukrzyca ciążowa, rzucawka i stan przedrzucawkowy, przedwczesny poród, poronienie, makrosomia płodu. 

Nadmierna masa ciała wiąże się nie tylko z ryzykiem rozwoju wielu powikłań zdrowotnych, ale także ze znacznym obniżeniem jakości życia chorego, dlatego warto wiedzieć, jak zapobiegać otyłości, ponieważ profilaktyka jest znacznie łatwiejsza niż późniejsze leczenie choroby. Systematyczna kontrola wagi, zbilansowana dieta i regularna aktywność fizyczna pozwalają na skuteczną redukcję masy ciała, a także późniejsze utrzymanie wagi na właściwym poziomie.