Czym jest stopa cukrzycowa? Przyczyny, zapobieganie, leczenie

Co to jest stopa cukrzycowa?

Stopa cukrzycowa, nazywana również zespołem stopy cukrzycowej, to jedno z najpoważniejszych powikłań cukrzycy – choroby metabolicznej z przewlekle utrzymującą się hiperglikemią, czyli podwyższonym poziomem glukozy (cukru) we krwi. Szacuje się, że objawy stopy cukrzycowej mogą dotyczyć co dziesiątego diabetyka. Co ważne, choroba dotyczy obu płci, dlatego cukrzyca u mężczyzn może prowadzić do takich samych powikłań, co cukrzyca u kobiet. Powikłanie to jest o tyle groźne, że nieleczone może skutkować koniecznością amputacji stopy lub części kończyny. Zespół stopy cukrzycowej może być powikłaniem cukrzycy typu 1, czyli cukrzycy insulinozależnej oraz typu 2. Zobacz również, co to jest cukrzyca typu 3 oraz cukrzyca u osób starszych.

Stopa cukrzycowa, według definicji WHO, to szereg zmian patologicznych, przebiegających z infekcją, owrzodzeniem i uszkodzeniem głębokich tkanek zlokalizowanych w obrębie i poniżej kostki chorego, zazwyczaj na podeszwie oraz części grzbietowej stopy. Powikłanie wywołane jest najczęściej przez zaburzenia neurologiczne i niewydolność układu krążenia. Medycyna wyróżnia 3 typy stopy cukrzycowej:

• stopa cukrzycowa neuropatyczna – diagnozowana u ok. 60% pacjentów, przyczyną zmian jest dysfunkcja nerwów;
• stopa cukrzycowa niedokrwienna – wynika ze zmian miażdżycowych obejmujących naczynia krwionośne stopy (dotyczy ok. 15% pacjentów);
• stopa cukrzycowa – typ mieszany.

Stopa cukrzycowa – przyczyny

Wśród najczęstszych przyczyn stopy cukrzycowej wymienia się głównie choroby naczyń obwodowych oraz zaburzenia neurologiczne. Obie są następstwem przewlekle zawyżonego poziomu glukozy we krwi. 

Hiperglikemia powoduje między innymi uszkodzenia w obrębie ścian naczyń krwionośnych, a także przyspiesza i nasila procesy zapalne oraz zmiany miażdżycowe, które stopniowo zwężają średnicę naczyń krwionośnych. Zmiany w naczyniach krwionośnych organizmu wywołane przebiegiem cukrzycy to inaczej angiopatia cukrzycowa. W zależności od średnicy naczynia, którego dotyczy proces chorobowy wyróżnia się mikroangiopatię (nieprawidłowości w obrębie naczyń o małej średnicy) i makroangiopatię (nieprawidłowości w obrębie naczyń o dużej średnicy). Ze względu na rozmiar zmiany najszybciej postępują w małych naczyniach krwionośnych, co skutkuje niewydolnością układu krążenia w kończynach dolnych. Następstwem jest między innymi niewystarczające dotlenienie i odżywienie tkanek, a to z kolei prowadzi do powstawania objawów typowych dla zespołu stopy cukrzycowej, czyli ścieńczenia, suchości i nadwrażliwości skóry, a także zmniejszonej odporności na uszkodzenia mechaniczne. Upośledzone ukrwienie stóp sprawia, że tkanki łatwo ulegają urazom i skaleczeniom, a osłabione mechanizmy odpornościowe i regeneracyjne skutkują trudnościami w gojeniu. Stopy stają się również podatne na zakażenia.

Drugą najczęściej występującą przyczyną stopy cukrzycowej jest neuropatia cukrzycowa, pojawiająca się wskutek zaburzeń przemian metabolicznych zachodzących w komórkach nerwowych i upośledzenia ich funkcji. Uszkodzenia nerwów spowodowane są przewlekłą hiperglikemią. W wyniku uszkodzenia czuciowych włókien nerwowych pacjent zaczyna odczuwać pogorszenie lub całkowity zanik odczuwania dotyku, wysokiej temperatury oraz bólu. W przypadku stóp, zaburzenie czucia prowadzi do niedostrzegania, a w konsekwencji – lekceważenia zmian, których brak odpowiedniej pielęgnacji może być przyczyną powstania owrzodzeń, czyli jednego z objawów stopy cukrzycowej. 

Inne czynniki determinujące powstawanie zespołu stopy cukrzycowej to między innymi:

• nieprawidłowe obciążenie stóp w wyniku nadwagi lub nieprawidłowego sposobu chodzenia,
• zbyt ciasne obuwie lub skarpetki,
• niedostateczna higiena stóp,
• nadciśnienie,
• palenie tytoniu.

Jak wskazują badania, przyczyną aż 80% owrzodzeń stóp u cukrzyków jest uraz mechaniczny, nierzadko będący konsekwencją niewłaściwie dobranego rozmiaru obuwia, zaniedbań higienicznych lub lekceważenia drobnych skaleczeń. Biorąc pod uwagę wskazane czynniki w zapobieganiu zespołu stopy cukrzycowej istotną rolę odgrywają działania profilaktyczne i edukacja pacjenta. 

Stopa cukrzycowa – objawy

Objawy stopy cukrzycowej są często przez pacjentów lekceważone, wskutek czego dochodzi do pogłębiania się powikłań. Skutkiem nieleczonego zespołu stopy cukrzycowej mogą być deformacje kostne, a nawet martwica tkanek. W bardzo zaawansowanych stadiach schorzenia zaleceniem może być amputacja. 

Jakie objawy stopy cukrzycowej powinny zaniepokoić?

• łuszczenie się i pękanie skóry na stopach,
• brak czucia w obrębie stóp,
• mrowienie, pieczenie i drętwienie stóp, a niekiedy również dłoni,
• deformacja paznokci,
• bladość i zimne stopy będące skutkiem zaburzeń krążenia,
• nadmierne rogowacenie naskórka,
• pękanie skóry pięt lub w przestrzeniach międzypalcowych,
• modzele zlokalizowane na podeszwie stopy,
• otarcia i skaleczenia naskórka,
• rany i owrzodzenia.

Jak wygląda stopa cukrzycowa?

Na skutek stopy cukrzycowej dochodzi do zwiększonego ryzyka powstawania ran, określanych jako rany cukrzycowe. Zanim do nich dojdzie, pojawiają się wstępne, mniej drastyczne objawy, takie jak drętwienie, mrowienie kończyn i zaburzenia ich czucia. Na stopach wyraźnie zmienia się naskórek. Stopa cukrzycowa staje się szorstka, pęka, widać na niej odciski i inne niedoskonałości. Uszkodzenia nerwów ruchowych prowadzą do przykurczów mięśni stopy, w efekcie czego palce przybierają formę młotkowatą, a stopa staje się wklęsła. 

W przypadku niepodjęcia specjalistycznego leczenia na stopach stopniowo zaczynają formować się rany mające postać owrzodzeń. W początkowej fazie są one powierzchowne, a następnie zajmują coraz większe fragmenty stopy. Zmiany narażone są na nadkażenia bakteryjne – może wtedy sączyć się wydzielina ropna, czemu towarzyszy nieprzyjemny zapach. 

Stopa cukrzycowa – leczenie

Ponieważ stopa cukrzycowa jest powikłaniem cukrzycy, kluczowe jest podjęcie terapii mającej na celu wyrównanie cukrzycy, co znacząco redukuje ryzyko nasilania się zmian oraz powstawania nowych. Proces jest najczęściej długotrwały i wymaga od pacjenta zaangażowania i cierpliwości. Kompleksowe podejście do leczenia wymaga niekiedy zaangażowania wielu specjalistów, między innymi diabetologa, podologa, chirurga, chirurga naczyniowego, ortopedy i dietetyka. Oprócz wyrównania metabolicznego cukrzycy za pomocą leków obniżających poziom glukozy we krwi i modyfikacji w diecie chorego, do eliminacji owrzodzenia stosuje się odbarczenie kończyny (unikanie stawania na stopie), leczenie miejscowe (opatrunki, maści) i chirurgiczne, polegające na oczyszczeniu rany, usunięciu zmian martwiczych i drenażu ropni. 

W terapii zespołu stopy cukrzycowej bardzo ważne są również działania profilaktyczne, które powinien podjąć chory. Należą do nich między innymi:

• regularna pielęgnacja i utrzymanie stóp w higienicznej czystości,
• wyeliminowanie nałogów, głównie papierosów i alkoholu (sprawdź zależność cukrzyca a alkohol),
• odpowiedni dobór obuwia,
• odciążanie chorej stopy,
• systematyczne natłuszczanie skóry,
• codzienna, dokładna kontrola stóp,
• noszenie bezuciskowych skarpetek,
• regularna aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności.